EMAS w Polsce
Nieobligatoryjne wymogi prawne ochrony środowiska, część 2
EMAS w Unii
Po kilku latach oczekiwania polskie organizacje, które wdrożyły system zarządzania środowiskowego uzyskały formalną możliwość rejestracji w systemie EMAS. System ten, który funkcjonuje w krajach członkowskich Unii Europejskiej od 1995 r., został wprowadzony Rozporządzeniem nr 1836/1993 Parlamentu i Rady z dnia 29 czerwca 1993 r. dopuszczającym dobrowolny udział przedsiębiorstw sektora przemysłowego Wspólnoty w systemie eko-zarządzania i auditu (EMAS)”. W 2001 r. opublikowano zweryfikowane Rozporządzenie nr 761/2001 Parlamentu i Rady z dnia 19 marca 2001 r. dopuszczające dobrowolny udział organizacji we wspólnotowym systemie eko-zarządzania i auditu (EMAS). Rozporządzenie to z dniem 1 maja br. stało się integralnym elementem polskiego prawa.
Przed akcesją formalnie nie było możliwości rejestracji organizacji spoza UE, ale w kilku krajach kandydujących m.in. na Węgrzech i w Czechach stworzono system analogiczny do unijnego, dając tamtejszym organizacjom możliwość praktycznego wdrażania wymagań, które formalnie zaczęły obowiązywać w tych krajach dopiero po wejściu do UE. Polski ustawodawca nie dał takiej możliwości polskim organizacjom, co może stawiać je w gorszym położeniu w porównaniu z organizacjami z innych, nowo przyjętych do UE krajów. Co prawda, kilka przedsiębiorstw w Polsce podawało informacje o zarejestrowaniu w systemie EMAS, ale podstawa prawna tej rejestracji wydaje się wątpliwa.
Polska podstawa prawna
W Polsce system rejestracji w systemie EMAS opiera się (poza samym Rozporządzeniem EMAS) na:
- ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o krajowym systemie ekozarządzania, audytu (EMAS) (Dz.U.04.70.631),
- rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie wzoru wniosku o wpis podmiotu do rejestru weryfikatorów środowiskowych oraz wzorów dokumentów, formy, częstotliwości i terminów przekazywania informacji z rejestru wojewódzkiego do rejestru krajowego (Dz.U.04.94.930),
- rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie zakresu danych, które zawiera rejestr wojewódzki oraz wzoru wniosku o rejestrację organizacji w rejestrze wojewódzkim. (Dz.U.04.94.931),
- rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie współczynników różnicujących wysokość opłaty rejestracyjnej w krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS) (Dz.U.04.94.932).
Wymieniona ustawa wskazuje organy odpowiedzialne za realizację zapisów Rozporządzenia EMAS. Rolę jednostki kompetentnej (organu rejestrującego) pełni w Polsce Minister Środowiska. Z punktu widzenia przedsiębiorców kluczową rolę pełnią jednak wojewodowie, gdyż to oni bezpośrednio rozpatrują wniosek organizacji o rejestrację. Rolę jednostki akredytującej pełni Polskie Centrum Akredytacji.
Wymagania
Zgodnie z wymienionymi aktami prawnymi organizacje starające się o rejestrację w systemie EMAS powinny wdrożyć system zarządzania środowiskowego (SZŚ) spełniający wymagania określone w Rozporządzeniu EMAS, opublikować deklarację środowiskową i poddać zarówno SZŚ, jak i deklarację weryfikacji przez akredytowanego weryfikatora. Ponadto organizacje powinny przeprowadzić formalny przegląd środowiskowy swoich działań, wyrobów i usług oraz legitymować się programem audytów wewnętrznych pozwalających śledzić wyniki działań na rzecz środowiska. W Rozporządzeniu EMAS (Aneks V, p. 5.4.3.) znajduje się zapis uniemożliwiający zatwierdzenie deklaracji środowiskowej, która nie spełnia wymagań prawnych w zakresie ochrony środowiska.
Deklaracja środowiskowa
W stosunku do normy ISO 14001 Rozporządzenie EMAS przewiduje dodatkowo wymóg publikowania (nie rzadziej niż co trzy lata) deklaracji środowiskowej. Deklaracja taka ma na celu przekazanie społeczeństwu i innym zainteresowanym stronom informacji dotyczącej oddziaływania na środowisko oraz wyników działań na rzecz ograniczania tego oddziaływania. Deklaracja powinna zawierać m.in.:
- opis działalności przedsiębiorstwa,
- opis polityki i problemów środowiskowych,
- opis istotnych aspektów środowiskowych i związanych oddziaływań na środowisko,
- cele i zadania,
- podsumowanie wyników w zakresie ochrony środowiska umożliwiające porównanie z wcześniejszymi okresami,
- inne informacje, w tym informacje potwierdzające zgodność z wymaganiami prawa,
- nazwisko (nazwę) i numer akredytacyjny weryfikatora oraz datę potwierdzenia.
Informacje zawarte w deklaracji powinny spełniać także dodatkowe warunki, tzn. powinny być:
- dokładne i obiektywne,
- potwierdzone i weryfikowalne,
- odpowiednie dla organizacji i użyte we właściwym kontekście,
- przedstawione w sposób uniemożliwiający błędną interpretację,
- istotne z punktu widzenia oddziaływania organizacji na środowisko.
Ponadto powinny stanowić prawdziwe odzwierciedlenie oddziaływania organizacji na środowisko i umożliwiać porównanie postępów z wcześniejszymi deklaracjami.
Jawność rejestrów i deklaracji
Warto zwrócić uwagę, że zarówno rejestr wojewódzki, jak i krajowy, a także deklaracje środowiskowe są z mocy prawa publicznie dostępne. Fakt ten jest nie bez znaczenia, szczególnie wziąwszy pod uwagę dostępność informacji na temat certyfikatów zgodności z normą ISO 14001, gdzie samo uzyskanie informacji o przyznaniu certyfikatu nie jest łatwe, nie wspominając o innych danych, takich jak najważniejsze aspekty środowiskowe i zakres certyfikacji.
Dostęp społeczeństwa do informacji wraz z obowiązkiem publikowania deklaracji środowiskowej stanowi znaczący postęp w stosunku do dotychczasowych praktyk w zakresie systemów certyfikowanych na zgodność z normą ISO 14001. Umożliwienie polskim organizacjom rejestracji w systemie EMAS pozwoli na ocenę podejścia organizacji, które wdrożyły SZŚ. Miejmy nadzieję, że niechęć do upowszechniania informacji nie stanie się istotną barierą w korzystaniu z systemu EMAS.
Weryfikacja
Jak wspomniano wyżej, warunkiem rejestracji w systemie EMAS jest poddanie weryfikacji przez akredytowanego weryfikatora wszystkich elementów systemu zarządzania środowiskowego, deklaracji środowiskowej oraz zgodności z wymaganiami prawa w zakresie ochrony środowiska. Organizacje mogą korzystać z usług weryfikatorów akredytowanych w dowolnym kraju członkowskim. Niestety, mimo wejścia w życie ustawy EMAS, Polskie Centrum Akredytacji, które na podstawie ustawy z 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności (Dz. U. Nr 166, poz. 1360 z późn. zm.) jest odpowiedzialne za akredytację weryfikatorów, nie określiło jeszcze szczegółowych kryteriów akredytacji. W związku z tym, rejestr weryfikatorów prowadzony zgodnie z ustawą EMAS przez Ministra Środowiska jest pusty. Korzystanie z usług weryfikatora akredytowanego w innym kraju może się wiązać z wyższymi kosztami i problemami wynikającymi z bariery językowej. Organizacja, która poradzi sobie z tą niedogodnością, po pozytywnej weryfikacji, powinna złożyć do wojewody, właściwego ze względu na adres siedziby organizacji, wniosek o rejestrację. Wzór wniosku został określony w Rozporządzeniu (Dz.U.04.94.931).
Opłaty
Jeżeli wszystkie wymagania są spełnione, ostatnim warunkiem wpisania organizacji do rejestru wojewódzkiego jest wniesienie na konto bankowe prowadzone przez wojewodę opłaty rejestracyjnej. Podstawowa wysokość tej opłaty została określona w ustawie EMAS i wynosi 1000 zł. Korzystając z delegacji ustawowej, Minister Środowiska określił (Dz.U.04.94.932) współczynniki zmniejszające wysokość opłaty. Dla organizacji pożytku publicznego, placówek oświatowo-wychowawczych i jednostek sektora finansów publicznych współczynnik ten wynosi 0,005, a więc opłata rejestracyjna wyniesie tylko 5 zł.
Dla podmiotów gospodarczych współczynnik uzależniono od wielkości zatrudnienia i tak dla podmiotów zatrudniających:
- do 5 osób – współczynnik wynosi 0,10 = 100 zł,
- od 6 do 20 – 0,15 = 150 zł,
- od 21 do 50 – 0,25 = 250 zł,
- od 51 do 250 – 0,35 = 350 zł,
- od 251 do 500 – 0,50 = 500 zł.
Pozostałe organizacje wnoszą opłatę w podstawowej wysokości, chyba że rejestracja dotyczy kilku zakładów będących składowymi organizacji. W tym przypadku opłaty rejestracyjne wyliczone osobno dla każdego zakładu sumuje się, jednak sumaryczna opłata nie może przekroczyć pięciokrotnej wysokości stawki podstawowej. Trzeba przyznać, że wysokość opłat nie powinna stanowić bariery dla rejestracji.
Rejestracja
We wniosku o rejestrację, poza informacjami ogólnymi, organizacja podaje dane takie jak: opis działalności, zakres rejestracji, najważniejsze aspekty środowiskowe, informacje o systemie zarządzania środowiskowego (m.in. szczegóły certyfikacji na zgodność z normą ISO 14001, jeżeli miała ona miejsce), dane organów wydających pozwolenia i organów kontrolnych (WIOŚ) oraz dane weryfikatora. Do wniosku należy załączyć zweryfikowaną deklarację środowiskową.
Po otrzymaniu wniosku wojewoda przeprowadza procedurę przewidzianą w Rozporządzeniu EMAS dla jednostki kompetentnej. Polega ona przede wszystkim na sprawdzeniu, czy organizacja spełnia wymagania prawne. Rozporządzenie nakłada na jednostki kompetentne obowiązek kontaktu z organem kontrolnym – w naszym przypadku Wojewódzkim Inspektorem Ochrony Środowiska. Wojewoda odmówi rejestracji w przypadku uzyskania informacji o niezgodności z prawem. Podobnie postąpi, jeżeli uzyska informacje od jednostki akredytującej, że weryfikator nie wykazał się należytą starannością w pełnieniu swoich obowiązków.
Wpisanie do rejestru wojewódzkiego wiąże się z nadaniem trzycyfrowego numeru poprzedzonego znakiem PL i symbolem województwa. Wojewoda, zgodnie z Rozporządzeniem (Dz.U.04.94.930), jest zobowiązany do przekazania w ciągu 7 dni informacji do rejestru krajowego prowadzonego przez Ministra Środowiska. Informacja ta zostaje przekazana dalej do rejestru wspólnotowego.
Znak EMAS
Organizacje, które zostały wpisane do rejestru, mają prawo używania znaku EMAS nie tylko na publicznie dostępnej deklaracji środowiskowej, ale także na papierze firmowym i w materiałach promujących organizację, jej działania, wyroby lub usługi. W każdym z tych przypadków organizacja jest zobowiązana do zapewnienia, że informacja ta będzie jednoznacznie wskazywać, że rejestracja w systemie EMAS dotyczy organizacji i nie odnosi się do konkretnego produktu, co mogłoby być mylone z eko-znakiem. Stąd też zabronione jest stosowanie znaku bezpośrednio na wyrobach lub ich opakowaniach.
Akredytacja weryfikatorów
Istotną barierą dla rejestracji jest na dzisiaj brak akredytowanych w Polsce weryfikatorów. Wiele wskazuje na to, że bariera ta ma charakter tymczasowy. Zgodnie bowiem z zapisem ustawy EMAS Polskie Centrum Akredytacji jest zobowiązane do rozpatrzenia wniosku o akredytację w ciągu 12 miesięcy od jego złożenia, a można się spodziewać, że podmioty zajmujące się certyfikacją na zgodność z ISO 14001 już złożyły, bądź w najbliższym czasie złożą, takie wnioski. To spowoduje, że prawdopodobnie kryteria zostaną opracowane w pierwszym roku obowiązywania ustawy.
Dokumentem poświadczającym uzyskanie akredytacji jest certyfikat akredytacji, który powinien zawierać, obok informacji ogólnych, zakres i termin ważności akredytacji. Warto podkreślić, że akredytację mogą uzyskać także osoby fizyczne. Przy wyborze weryfikatora warto zwrócić uwagę na te informacje. Szczególnie istotny może okazać się zakres akredytacji, który musi odpowiadać działalności prowadzonej przez organizację starającą się o rejestrację. Zgodnie z Rozporządzeniem EMAS akredytowany weryfikator powinien posiadać wiedzę i doświadczenie w zakresie systemów zarządzania środowiskowego, wymagań prawnych, zagadnień ochrony środowiska, rozwiązań technicznych w weryfikowanej branży oraz technik audytowania. Poza tym weryfikator powinien wykazać, że nie istnieją konflikty interesów, które mogłyby wpłynąć na obiektywność oceny.
Kolejny certyfikat?
System EMAS, którego funkcjonowanie w Polsce właśnie się zaczyna, może być interesującą alternatywą dla certyfikacji systemów zarządzania środowiskowego w Polsce. Dzięki zwiększonej przejrzystości i włączeniu do procesu weryfikacji kilku dodatkowych elementów daje szansę na poprawę wiarygodności dobrowolnych zobowiązań. Warto bowiem zauważyć, że w ostatnim czasie wiarygodność ta wielokrotnie podawana była w wątpliwość.
Istotną zachętą do podejmowania dodatkowych zobowiązań, które nakłada system EMAS, mogą być ostatnie obietnice Ministerstwa Środowiska, które, choć na razie bardzo ostrożnie, zapowiada jednak ściślejsze powiązanie rejestracji w systemie EMAS z systemem pozwoleń ekologicznych, szczególnie pozwoleń zintegrowanych. Powiązanie takie wprowadzono między innymi w Holandii, gdzie organizacje, które zarejestrowały swój system zarządzania środowiskiem (SZŚ), mogą uzyskać tzw. pozwolenie ramowe, którego wymogi są bardziej elastyczne.
Wprowadzenie tego typu ułatwień byłoby istotnym krokiem naprzód, gdyż obecnie organy kontrolne (nie tylko w Polsce) zdają się nie dostrzegać istnienia instrumentu, jakim są systemy zarządzania środowiskowego, a znaczenie posiadania certyfikatu ISO 14001 ogranicza się do korzyści rynkowych. Biorąc pod uwagę zapisy Polityki Ekologicznej Państwa, sytuacja ta wskazuje, że droga od dokumentów strategicznych do rzeczywistości, w której funkcjonują przedsiębiorcy, jest w Polsce bardzo daleka.
